مقدمه

فکر اصلی ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران، به سال 1315 بر می گردد. در این سال یک کارشناس هلندی و یک کارشناس بلژیکی به منظور بررسی و اقدام در مورد تهیه و تنظیم مقررات قانونی ناظر بر فعالیت بورس اوراق بهادار به ایران آمدند؛ اما مطالعات آن دو با آغاز جنگ بین الملل دوم متوقف گردید. پس از کودتای 28 مرداد 1332، مجدداً در سال 1333، مأموریت تشکیل بورس اوراق بهادار به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی وقت محول گردید. این گروه پس از دوازده سال تحقیق و بررسی در سال 1345، قانون و مقررات تشکیل بورس اوراق بهادار تهران را تهیه و لایحه مربوط را به مجلس شورای ملی ارسال داشتند. این لایحه را اردیبهشت ماه سال 1345، تصویب شد. اما به دلیل عدم آمادگی محافل صنعتی و بازرگانی، در بورس تهران با ورود سهام بانک صنعت و معدن و نفت پاریس، بهمن ماه سال 1346، فعالیت خود را آغاز نمود.(دوانی،1384)
مطالعه سابقه ایجاد بورس در ایران را باید طی سه مرحله متمایز زیر انجام داد:
الف – از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی ایران
ب- از سال 1357 تا سال 1368
ج- از زمان احیای بورس تاکنون

1- عملکرد بورس تهران از تاریخ تأسیس تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران

از تاریخ تأسیس (بهمن ماه 1346) تا پایان سال 1357 جمعاً معادل 150 میلیارد ریال سهام و اوراق قرضه دولتی مورد معامله قرار گرفته بود که 55% آن را معاملات اوراق قرضه دولتی تشکیل می داد و بقیه 45% متعلق به معاملات سهام شرکتهای تولیدی و بانکها بود.

1-1. تعداد شرکتهای پذیرفته شده

از تاریخ تأسیس بورس تا پایان سال 1357 تعداد شرکتهای پذیرفته شده و بانکها و بیمه ها مجموعاً 105 واحد بود و علاوه بر آن چهار نوع اوراق قرضه دولتی شامل اوراق قرضه منتشره خزانه داری کل، اوراق قرضه عباس آباد، اوراق قرضه گسترش مالکیت واحدهای تولیدی و اوراق قرضه اصلاحات ارضی در بورس تهران مورد معامله قرار میگرفت که قسمت عمده معاملات بورس را به خود اختصاص داده و یکی از علل استقبال مردم از اوراق قرضه بالا بودن نرخ بهره، تضمین دولت و بی نام بودن آنها بود و کسانی که نمی خواستند میزان دارایی آنها شناخته شود از این اوراق خریداری می کردند.
ضمناً در همین سال (سالهای قبل از انقلاب) اوراق دیگری از قبیل اوراق قرضه توسعه نیز منتشر و قسمتی از آنها در کشورهای ژاپن و آلمان به فروش رسید. بانک توسعه صنعتی و معدنی وقت، مسئول بازپرداخت اوراق قرضه فروخته شده در خارج از کشور بود (بختیاری،1382).

2-1. نحوه استقبال مردم از خرید سهام
چون بیشتر شرکتهای تولیدی قبل از انقلاب متعلق به خانواده های سرمایه دار و ثروتمندان بوده و آنان حاضر به فروش یا واگذاری سهام خود به عامه مردم نبودند معمولاً استقبال چندانی از خرید سهام نمی شد و به همین دلیل فعالیت بورس تهران تا سال 1355 بسیار محدود بود و معاملات بیشتر روی سهام بانکهای خصوصی و اوراق قرضه دولتی انجام می گرفت. پس از تصویب قانون گسترش مالکیت واحدهای تولیدی و واگذاری 49% سهام شرکتها به کارگران، کشاورزان و عامه مردم و تشکیل سازمان مالی گسترش مالکیت واحدهای تولیدی و شرکت    سرمایه گذاری ملی ایران که ظاهراً به منظور تشویق سرمایه گذاری و گسترش فرهنگ سهامداران ایجاد شدند، در سالهای 56 و 57 معاملات رونق نسبی یافت و بیش از 50% معاملات بورس تهران در 12 سال قبل از انقلاب مربوط به دو سال مزبور بوده است.

2. عملکرد بورس تهران از تاریخ پیروزی انقلاب اسلامی ایران تا 1368
فعالیت بورس تهران از سال 1358 تقریباً متوقف و یا اجرای قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران و ملی شدن بانکها و تصویب قانون بانکداری بدون ربا، تعدادی شرکتهای پذیرفته شده به 55 شرکت تقلیل یافت و50 شرکت و بانک از بورس خارج و معاملات اوراق قرضه نیز از شهریور 1362 تاریخ تصویب قانون بانکداری اسلامی کلاً متوقف شد به نحوی که ظرف 10 سال مذکور جمع معاملات بورس تا 15 میلیارد ریال تجاوز نکرد.

3. عملکرد بورس تهران از سال 1368 به بعد (دوره احیای بورس)
بعد از قبول قطعنامه سازمان ملل در مورد توقف جنگ ایران و عراق در 1367 و تدوین تصویب اولین برنامه عمرانی پنج سالة جمهوری اسلامی ایران، بازسازی خرابیهای ناشی از جنگ و اصولاً بازسازی ساختار اقتصاد کشور مورد توجه قرار گرفت.
نگرش منفی مربوط به فعالیت بورس اوراق بهادار نیز تا حدودی تعدیل گردید و از اواسط 1367 بورس اوراق بهادار تهران دوران فعالیت تازه ای را آغاز کرد. فعالیت بورس اوراق بهادار تهران در این دوره از چند جهت مورد توجه بوده است:
1- نقدینگی عظیمی که در دوران جنگ در دست عده ای از افراد گرد آمده بود بایستی به نحوی جمع آوری می شد. یکی از نخستین هدفهای تجدید فعالیت بورس در این دوره جذب این نقدینگی به سوی خرید سهام کارخانه های تولیدی است.
2- دومین هدف بورس در این دوره تأمین سرمایه برای واحدهای تولیدی از طریق جلب مشارکت سرمایه های بزرگ و کوچک می باشد.
3- تغییر ساختار اقتصادی کشور به طوری که، بار مداخلة دولت تا حد مطلوبی در اقتصاد کشور پایین آورده شود.
توجه مقامات پولی و مالی کشور به تجدید حیات بورس اوراق بهادار موجب گردید که در سال 1368 حجم فعالیت بورس اوراق بهادار تهران به رقم یازده میلیارد ریال برسد.
در ادامة سیاستهای مربوط به تجدید حیات بورس اوراق بهادار، شورای اقتصاد در جلسة 7/9/1369 خود که برای اتخاذ سیاستهای سالم سازی ساختار اقتصاد کشور و گزارش جامع بانک مرکزی در زمینة اهداف، روشها و عملکرد بورس اوراق بهادار تشکیل شده بود مقرر داشت سازمانهای دولتی و عمومی نسبت به عرضة هر چه سریعتر سهام واحدهای تحت پوشش خود در بورس اقدام و در اسرع وقت با تطبیق شرایط شرکتهای مزبور با شرایط پذیرش در بورس، امکان پذیرش هر چه بیشتر شرکتها را در بورس فراهم کنند.(گلریز،1374).

منبع

دوانی، غلامحسین(1384).بورس، سهام و نحوه قیمت گذاری سهام، تهران: نشر نخستین، چاپ چهارم.

جهانخانی، علی و پارسائیان، علی(1375). بورس اوراق بهادار، تهران: انتشارات دانشکده مدیریت دانشگاه تهران.