مقدمه:   محدوده ی بحث حاضر مربوط به مدیریت در هنگام حج می باشد لذا سازمان حج و زیارت و غیره را مورد بحث قرار نمی دهد. محدوده زمانی و مکانی تحقیق ایام حج می باشد. همچنین بحث حاضر از جنبه دینی و اسلامی دنبال نشده و صرفا ً‌از جنبه مدیریتی می باشد. این بحث در 3 محدوده ارائه خواهد شد و در نهایت، پاسخ به سئوال "از کجا باید شروع کرد؟" بیان خواهد شد.  همانطور که در نمودار شماره (1) آمده است، در حج باید این ویژگی های مدیریتی وجود داشته باشد: انعطاف،  مدیریت اخلاق، ریسک پذیری بسیار بالاست، به اثر بخشی باید توجه شود، در یک محیط بین المللی این مدیریت صورت می گیرد مدیریت توافقی وجود دارد، هم ما بین ایران و عربستان وهم ما بین دستگاه های مختلف در خصوص منابع انسانی بسیار پیچیدگی ها بالاست از تکنولوژی باید استفاده کرد که تا حدی ما آنجا از آن محروم هستیم.
 
نمودار شماره (1): ویژگی های مدیریت حج تمتع
در بحث حج چون زمان و مکان حاکم است کارها باید به صورت فرآیندی انجام شود کسب و کار به صورت معنوی به معنای واقعی وجود دارد به هر حال زائر می آید آنجا و با خدا معامله می کند از جهات مختلف با مدیرت بحران روبرو هستیم ارتباطات سطح وسیعی دارد اعم از سایر ملل، سایر مردم، سایر بعثه ها، رده ها ،سایر دستگاه های کاری که باید با آنها کارشود مدیریت ارزش و ارزش ها بسیار مهم است در کار مدیرت کنترل خودش را آنجا نشان می دهد توسط دستگاه میزبان و سازمان حج که آنجا حضور دارد مدیریت تیم و گروه به لحاظ آن که ما آنجا کاروان داریم و همچنین مبحث کلان و راهبردی هم باید باشد.
چیزهای دیگری هم آنجا  وجود دارد، مثلاً مدیریت تعارض مابین دستگاه جمهوری اسلامی و عربستان از جهت فرهنگی، آموزشی، حقوقی و سیاسی، امنیتی، رسانه ای، تقویمی، غذایی، مدیریتی و ولایتی را می شود نسبت به مدیریت در حج نگاه کرد. آنچه را که ما الان به آن باید خوب توجه کنیم مدیریت فرهنگی و آموزشی و سیاسی و امنیتی تا حدی و از خود زاویه مدیریتی هم تا حدی کار دنبال می شود. مباحث ولایتی هم به سبب حضور بعثه و نماینده رهبری تا حدی وجود دارد.
در خصوص ساختار سازمانی این مباحث به صورت ترکیبی است، یعنی هم بروکراسی حاکم است و هم تیم های تخصصی حضور فعال دارند و هم شبکه ای کار می شود. علت آن هم سلسله مراتب، شرح وظایف، غیر منعطف بودن و... است. ستادها و دفاتر دائمی، هم دفاتری هستند که در شهرستان ها  و استان ها و در خود مدینه و مکه و جده هم ما دفاتر نمایندگی داریم. از این جهت من عنوان این بحث را در اینجا "ارزیابی ترکیبی" انتخاب کرده ام.
 در خصوص منابع انسانی در حج حداقل 6 همکاری وجود دارد: بخش استخدام رسمی و دائم، برخی رسمی و موقت، مأموریتی رسمی در سایر دستگاه ها که به صورت دائم وجود دارند، مأموریتی نیمه وقت، همکارانی که جنبه پاره وقت دارند، همکارانی که فقط در ایام حج تمتع به سیستم وصل می شوند و تعدادی هم به صورت پروژه ای کار می کنند مانند انجمن های علمی. ولی در مجموع مباحث منابع انسانی به صورت غیر نظام مند کار می شود و خیلی زیر مجموعه دارد. درخصوص پراکندگی جغرافیایی بنا بر مواردی جنبه بین المللی دارد و عمدتاً در شهرستان ها و شهرهای ما و در نمایندگی ها مبحث حج در حال دنبال شدن است.
در خصوص ارزش ها: ارزش ها توسط مقام معظم رهبری هر ساله بیان می شود و تقویت شده و توسط نماینده ایشان هم به مقدار لازم پیگیری می شود، ولی در مجموع ما به صورت شفاف و روشن نمی توانیم ارزش را بین کسانی که کار می کنند و همکاری می کنند دریافت کنیم. نهایتاً بحث بومی نشدن این ارزش ها یکی  از مواردی است که ما با آن روبرو هستیم.
درخصوص اختیارات: درجه واگذاری اختیارات در سازمان حج و زیارت بسیار بالاست، ولی همین اختیارات به صورت غیر متعادل در مجموعه سازمان توزیع شده است.
 درخصوص سبک مدیریتی: ارزیابی که بنده داشتم سبک پدرسالارانه مایل به مشاوره ای ضعیف را درمدیریت حج به آن رسیدیم.
 درخصوص کنترل و نظارت: صرفاً در مرحله اجرا نظارت صورت می گیرد، اما چه از طرف مجموعه بعثه و چه از طرف خود سازمان حج و زیارت هنوز من به آن نرسیده ام که نظارت قبل و بعد از انجام کار وجود دارد.
 درخصوص ارتباطات: کشور دستگاه های مختلفی را می طلبد که ما با آن ها ارتباط کاری داشته باشیم و این ارتباط الان غیر فعال است. ما در مقابل کشور میزبان منفعلانه عمل می کنیم و تقریباً کشور میزبان تمامی مسائلش را می خواهد دیکته کندکه البته بعضی جاها ما در حال فعالیت هستیم. در داخل سازمان ارتباط ضعیف است و در ارتباط با سایر کشورها در حد رفع تکلیف، آن هم توسط مجموعه مدیریتی سازمان حج و زیارت انجام نمی شود و تنها توسط بعثه انجام می گردد.
 در خصوص تکنولوژی و فناوری: تکنولوژی و فناوری در مدیریت حج وجود دارد، ولی غیر کارا و ضعیف است و کارایی لازم را ندارد.
درخصوص مدیریت سخت افزار: اعم از ساختمان ماشین و وسایل و امکانات مورد استفاده نیز باید اشاره کرد که به صورت مناسب وجود ندارد .
درخصوص اثر بخشی: معمولا محاسبه نمی شود، یعنی سیستمی نداریم که آن را محاسبه کند و بگوید که نتیجه اثر بخشی حج تمتع امسال چه شد؟
 درخصوص فرهنگ سازمانی: غیر فراگیر است و در خود مجموعه مدیریتی درشهر مدینه حداقلی است. همچنین درخصوص رفتار سازمانی بسیاری از مطالب ذکر شده شفاف و روشن عمل نمی شود و مدیریت عملیاتی به صورت فرآیندی انجام می شود؛ ولی فرآیند آن کامل نیست. اثر بخشی مدیریت در محیط درونی سازمان حج و زیارت قابل قبول است ولی بر بیرون سازمان که اعم از داخل و خارج کشور است؛ ضعیف برآورد می شود.
با این توصیفات سوال اصلی این است که ما باید از کجا شروع کنیم تا اصلاحات و تغییرات لازم را داشته باشیم و به نقطه مطلوب برسیم؟ همچنین به صورت شفاف مطلوب حج تمتع چیست؟ چگونه می توانیم مطمئن شویم که به سمت مطلوب در حال حرکت هستیم؟ در حال حاضر وضع موجود در حج چگونه است و آیا این وضع مناسب است و نسبت این وضع موجود با وضع مطلوب چیست ؟ چون ما هنوز به صورت شفاف مطلوب حج را تعریف نکرده ایم و تنها وضع موجود را بررسی کردیم پس یک مقدار مشکل است که وضع مطلوب را درک کنیم.
میزان تغییرات و پیچیدگی در وضع موجود چقدر است؟ برنامه ریزی و اجرا در وضع موجود در چه سطحی از عملیاتی و یا راهبردی است؟
نمودار شماره (2) میزان پیچیدگی و میزان تغییرات محیط را نشان می دهد که بر همین اساس پاسخ این است که در وضع موجود اکثر برنامه ریزی و اجرا؛ عملیاتی می باشد و میزان پیچیدگی در مرحله چهارم بالا می رود و عناصر موجود هم شامل زائر، بعثه و کاروان به اضافه کشور میزبان می باشند؛ که زائر خدمات گیرنده است و ما بقی یا خدمات دهنده اند یا هم خدمات می دهند و هم هماهنگ کننده هستند.

 
نمودار شماره (2): میزان تغییرات و میزان پیچیدگی در وضع موجود

سوال دیگر این است که آیا وضع موجود حج؛ بیان کننده وضع مطلوب آن نیز خواهد بود و یا بدون توجه به وضع موجود؛ وضع مطلوب را بایستی ترسیم کنیم و در حال حاضر با داشته های فعلی به سمت وضع مطلوب حرکت کنیم. پس از بررسی های انجام شده نهایتاً به این نتیجه می رسیم که علت این که ما در حج تمتع عقب هستیم و نتوانستیم وضع مطلوب را به صورت شفاف ترسیم کنیم؛ این است که هم مقصد معلوم نیست و هم مسیر و حتی کنترل هم یک کنترل راهبردی نیست و یک کنترل عملیاتی است. لذا پاسخ بنده این است که ما باید هم راهبردها و هم آرمان ها و ارزش ها را در حج تمتع به خوبی ترسیم کنیم؛ تا بتوانیم از این وضعیت موجود به سمت وضعیت مطلوب حرکت نماییم.

نقد و بررسی:
دکتر عابد جعفری: در واقع این یک ارزیابی است با ابعاد مختلف از وضعیت موجود حج با وضعیت مطلوب آن. نکته ای که به نظر من باید روی آن کار شود این است که مدل یا الگوی نظری که این بحث بر مبنای آن عنوان شده است چیست؟ زیرا اگر مدل خاصی وجود نداشته باشد؛ ما اجزای گوناگون را نمی توانیم بگنجانیم و یا برداریم. مدل هم بدین معنی که اجزای این مجموعه یک تناسب و نسبت عقلانی با هم داشته باشند که در نظر اول مخاطب بپذیرد که این الگو، مدل منسجمی است. من خیلی تلاش کردم که این مدل را پیدا کنم؛ البته شبیه این مباحثی که ایراد کردند در بحث های مدیریت است؛ اما این مدل را نیافتم؛ لذا بایستی مدلی را که شما از آن استفاده کرده اید را معرفی کنید.
 پاسخ: ما 4 مبحث را به عنوان اصل قرار دادیم که عبارتند از: سازمان، رفتار سازمانی، رهبری در سازمان و توسعه. در واقع بر اساس این مدل که این چهار مبحث معمولاً ‌با یکدیگر که ارزیابی می شوند؛ می تواند وضع یک سازمان را نشان دهد. البته بنده بیشتر به دنبال طرح یک موضوع بودم تا یک مقاله پژوهشی یا یک تحقیق علمی.
آقای شفیعیان: بنده در گزارشی خواندم که برقراری ارتباط زائران ایرانی با زائران سایر کشورها ممنوع می باشد و در هر برنامه ای از جمله برائت از مشرکین که بتواند یک رابطه برابری و برادری را به وجود بیاورد ممنوع می باشد؛ آیا این نکته صحیح است؟ همچنین درمورد بحث بومی سازی ارزش ها سوال دارم و اینکه پیچیدگی چگونه تعریف می شود؟
پاسخ: بله در توافقات؛ کشور میزبان این موضوع را تحمیل کرده است. البته ارتباط بعثه با سایر زائرین را تا حدی اجازه داده اند. در مورد بومی سازی این نکته وجود دارد که اصل مطالبی که مقام معظم رهبری فرمودند بیگانه بود و همچنین در مورد اینکه این ارزش ها چطور باید پیاده شود؛ مدل یا فکری ارائه نشده بود. لذا باید اذعان نمود که در حج این ارزش ها بومی نشده بود. در خصوص بخش پیچیدگی همین که ما اینقدر مسائل مختلف مدیریتی داریم  در اینجا به نوعی سطح پیچیدگی را نشان می دهد اما ثبات یا عدم ثبات وسیله ای برای تشخیص پیچیدگی است و چون آنجا محیط ثبات نداشت پس پیچیده بوده است.
سوال: در مورد دوگانگی مدیریت در حج؛ چون یک مدیریت اداری توسط سازمان حج و زیارت داریم و یک مدیریت معنوی توسط بعثه وجود دارد. سوال اینجاست است که تعارضات و هماهنگی بین این دو چگونه است؟ و مرز بین این دو چیست؟
پاسخ: تقسیم کار در حج مشخص است. سرپرستی حجاج با نماینده مقام معظم رهبری است و از نظر اجرا نیز همه امور به طور کامل توسط سازمان حج و زیارت انجام نمی شود. برای نمونه در زمینه فرهنگی و آموزشی بین الملل به طور کامل توسط بعثه انجام می شود و مباحث پشتیبانی مانند تغذیه و حمل و نقل توسط سازمانحج و زیارت انجام می شود.
 دکتر مردمی: دربحث ساختار و سازمان دهی؛ صرف نظر از خود سازمان حج و زیارت، حج تمتع یک سازمان پروژه ای است که ما هر بحث مدیریتی را آن جا بررسی کنیم؛ می توانیم با در نظر گرفتن اهداف خاص این پروژه؛ آن پارامتر ها را پیدا کنیم. حالا اگر ما هدف آن را مشخص نکنیم قطعاً‌ نمی توانیم به مطلوب برسیم. لذا به نظر بنده آن هدف ها عبارتند از: انجام مناسب فرایض حج است و انتقال مفاهیم انقلاب اسلامی.
دکتر رمضانی: واحد تحلیل های انجام شده در این تحقیق برای بنده مشخص نبود. این که آیا سازمان حج را می خواستید بررسی کنید یا بعثه و یا هردو؟ ابتدائاً بایستی برای کل فرایند حج یک مدل ترسیم کنیم تا مشخص شود که آیا حجاج و بعثه و سازمان یک تیم هستند برای رسیدن به اهداف و یا اینکه حجاج مشتری سازمان می باشند و یا منافع فرهنگی و اقتصادی را باید پوشش دهد. از جهت دیگر حاجی هایی که بر می گردند در واقع خود یک گروه صنفی اند و ما در کشور تعریف مناسبی به جز لقب از آن نداریم و به درستی از منافع آن بهره برداری نمی کنیم.
پاسخ: مبحث مدیریت در انجام حج است و مدیریت فرایند درآن زمان و آن مکان مد نظر بوده است؛ لذا بنده بعثه را هم در نظر گرفتم. البته مدلی هم آقای دکتر عابد جعفری داشتند؛ اما بنده در این تحقیق از آن استفاده نکردم و تنها یک تجزیه تحلیل مدیریتی ارائه شده است.