مفهوم قدرت بازار

در متون اقتصادی از قدرت بازار به عنوان توان عوامل بازار در تاثیرگذاری بر قیمت کالا در بازار (در جهت کسب منافعی بیشتر از شرایط رقابت کامل) یاد می شود. بنابراین از این زاویه بلافاصله می توان این نتیجه را استنتاج نمود که قدرت بازار تنها به قدرت عرضه کننده محدود نمی شود بلکه در شرایطی تقاضاکنندگان نیز دارای قدرت بازار می شوند. به طور کلی مهم ترین هدف و دستاورد تشکیل بازار و در شکل بهینه آن بازار رقابت کامل (فارغ از نوع کالا و خدماتی که در بازار عرضه خواهد شد) را می توان به صورت زیر برشمرد:

۱- تخصیص بهینه منابع
۲- تولید با کم ترین هزینه
۳- توزیع متناسب و معقول منابع (بین تولید کننده و مصرف کننده)
این اهداف، آرمان یک بازار رقابت کامل محسوب می گردد. اما امید به تحقق این اهداف در اثر مکانیزم بازار مستلزم تحقق شرایطی است که برخی از آنها به مرحله قبل از تشکیل بازار و برخی دیگر نیز فعالیتهایی است که به طور مستمر باید مورد توجه قرار گیرد. در ادامه از زاویای قبل و بعد از تشکیل بازار به این فعالیتها پرداخت شده است.
● زاویه اول: اقدامات قبل از تشکیل بازار

اصولا بازار رقابت کامل مستلزم شرایطی است که عدم تحقق آنها موجب انحراف از وضعیت بهینه خواهد بود. لذا قبل از تشکیل بازار باید در حوزه مورد نظر بررسی لازم برای درصد تحقق شرایط بازار رقابتی صورت گیرد. از جمله این شرایط می توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- تعداد زیاد خریدار و فروشنده به طوری که هیچ یک قابلیت تاثیرگذاری بر قیمت های بازار را نداشته و قیمت پذیر باشند.
۲- آزادی ورود و خروج
۳- عدم وجود مزیت های خاص برای برخی فعالین
۴- گردش صحیح و کامل اطلاعات
۵- عدم وجود محدودیت های دستوری
۶- همگنی کالاها
۷- عدم وجود عکس العمل و تحریک
۸- و …
عدم تحقق هر یک از موارد فوق و یا تحقق ناقص آنها موجب ایجاد فاصله و انحراف از شرایط رقابتی می شود.۱ بنابراین در صنعت برق نیز لازم است قبل از تشکیل بازار این موارد به دقت بررسی شوند. از این زاویه لازم است به موارد زیر توجه کرد:
- در طرف عرضه باید به اندازه ای عرضه کننده وجود داشته باشد که در هر زمان هر میزان کالا مورد تقاضا واقع شود، به سهولت توسط عرضه کنندگان قابل عرضه باشد. ظرفیت تولید صنعت برق باید به گونه ای باشد که همواره تقاضای برق قابل پوشش باشد. در شرایطی که ظرفیت های تولید در اوقات خاصی مانند اوقات پرباری کافی نباشد، عملاَ شرایط رقابتی ایجاد نخواهد شد.
- در طرف تقاضا نیز باید شرایطی مشابه طرف عرضه وجود داشته باشد. به عبارت دیگر هر تولیدکننده در هر زمان بتواند هر میزان کالا تولید کرده و در قیمت بازار برای آن خریدار وجود داشته باشد.
- در شرط آزادی ورود و خروج باید به دو نکته توجه داشت. نکته اول، عدم وجود محدودیتهای دستوری (یا امتیازات انحصاری) بوده که ورود گروه خاصی را مجاز قلمداد نماید. نکته دوم، شرایط خاص صنعت است. به طور مثال در شرایطی که ورود به بخش تولید مستلزم سرمایه گذاری سنگین باشد (مانند احداث نیروگاه)، علی رغم وجود هر گونه امتیاز انحصاری باز هم برخی فعالین نمی توانند به راحتی وارد بازار شوند. به عبارت دیگر در این حالت درجه آزادی ورود به (خروج از) بازار بسیار کاهش خواهد یافت.
- در بعد مزیت های خاص ممکن است مزیت ناشی از یک امتیاز خاص و یا به دلیل موقعیت خاص فعال بازار باشد. به طور مثال در شرایطی که یک نیروگاه در موقعیت خاصی از شبکه قرار داشته باشد، این موضوع می تواند موجب تبعیض بین این تولیدکننده و سایرین باشد.
- گردش صحیح و کامل اطلاعات نیز یکی از مواردی است که در صورت عدم وجود آن بین فعالین بازار تبعیض رخ داده و این موضوع می تواند موجب انحراف بازار شود.
- محدودیت های دستوری موجب خواهند شد تا در بهینه یابی فعالین بازار و حصول به شرایط مطلوب تولید یا مصرف، انحراف ایجاد شود.
- در صورتی که کالاها همگن نباشند، خریدار در انتخاب و خرید کالا از عرضه کنندگان مختلف بی تفاوت نخواهد بود و با شدت گرفتن درجه ناهمگنی کالاها عملاَ شرایط بازار رقابتی کم رنگ تر می شود. در صنعت برق عرضه توان حقیقی، ظاهری، ذخیره گردان و … می توانند کالاهای متفاوت (ناهمگن) تلقی شوند.
- وجود عکس العمل و تحریک در بازار در شرایطی اتفاق می افتد که فعالین رفتار متقابل همدیگر را بر فرایند بازار موثر بدانند. گرچه این موضوع بیشتر مربوط به شرایط رقابت ناقص است اما در صنعت برق این موضوع مستلزم توجه بیشتر است. به خصوص در شرایطی که مالکیت واحدها کاملاَ خصوصی نباشد.
با این مقدمه که اصولاَ باید روی هر یک از موارد فوق بررسی های کارشناسی دقیقی انجام شود،‌در ادامه از زاویه دوم، یعنی اقداماتی که به طور مستمر باید انجام داد به موضوع می پردازیم. در صورتی که بازار شرایط رقابت کامل را داشته باشد، نقش این بخش (و به دنبال آن نقش یک ناظر) بسیار کم رنگ شده اما هرچه شکنندگی بازار (که در اثر عدم تحقق برخی موارد فوق و یا تحقق ضعیف آنها ایجاد می شود) بیشتر باشد، لزوم توجه به اقدامات زیر بیشتر خواهد بود.
● زاویه دوم: چگونگی بررسی عملکرد بازار
اقداماتی که پس از تشکیل بازار حائز اهمیت است می تواند شاخصهایی را بدست دهد که حاکی از سلامت بازار و یا انحراف از آن باشد. بنابراین این اقدامات با اهداف تشکیل بازار در ارتباط مستقیم است. به عبارت دیگر باید به طور مدام به این سئوال پاسخ گفت که چقدر به اهداف یکی بازار رقابتی در حال نزدیک شدن (یا دور شدن هستیم). بنابراین در بررسی عملکرد بازار همواره باید به بررسی عملکرد واقعی و عملکرد مطلوب توجه داشت. حال اگر این دو تعارضی با هم نداشته باشند می توان نسبت به سلامت بازار مطمئن شد. اما اگر بین نتایج این دو تفاوتهایی وجود داشته باشد، لازم است به منشا و علت این تفاوتها پرداخت. عمده ترین علت وجود تعارض بین عملکرد واقعی و وضعیت مطلوب را می توان در شکل گیری پدیده ای موسوم به قدرت بازار جستجو کرد. لذا در ادامه ضمن مرور مفهوم قدرت بازار، به عوامل شکل گیری قدرت بازار و همچنین شاخصهای مناسبی که برای مراقبت از تشخیص شکل گیری آن مناسب هستند، اشاره خواهد شد.
● قدرت بازار:
در متون اقتصادی از قدرت بازار به عنوان توان عوامل بازار در تاثیرگذاری بر قیمت کالا در بازار (در جهت کسب منافعی بیشتر از شرایط رقابت کامل) یاد می شود. بنابراین از این زاویه بلافاصله می توان این نتیجه را استنتاج نمود که قدرت بازار تنها به قدرت عرضه کننده محدود نمی شود بلکه در شرایطی تقاضاکنندگان نیز دارای قدرت بازار می شوند.
نکته ای را که باید به آن توجه کرد این است که قدرت بازار یک پدیده طبیعی مبتنی بر رفتار عقلایی عوامل بازار می باشد. به عبارت دیگر اگر فرض بر این است که عوامل بازار همواره درصدد هستند تا مطلوبیت و همچنین منافع خود را حداکثر نمایند، پدیده قدرت بازار دقیقاَ در همین راستا صورت می گیرد. اما نکته اصلی در این است که اگر بازار طراح و به وجود آورنده ای دارد، این وظیفه طراح است که مراقبت لازم در جهت عدم ایجاد زمینه مناسب برای شکل گیری این پدیده را به عمل آورد. زیرا از دید یک ناظر سوم (فارغ از عرضه و تقاضاکنندگان) این موضوع موجب عدم تحقق محور سوم از محورهای یادشده فوق می گردد. بنابراین در این مقاله ضمن پرداختن به مسائلی در ارتباط با ایجاد یک بازار رقابتی، به چگونگی ایجاد یک مکانیزم عملی برای بازبینی بازار و شاخصهای مناسب و لازم برای این کار اشاره می گردد.

ماهنامه صنعت برق

تبلیغ سیتی