مطالعه ی موردی در این تحقیق مسجد می باشد، منتهی لازم به ذکر است که ما در ابتدا عنوان موضوع را به این صورت دیده بودیم: "تدوین الگوی مدیریت اثر بخش مسجد مطالعه مساجد مستقر در شهر تهران"، که اساتید محترم در دانشکده مدیریت دانشگاه تهران صلاح دیدند که موضوع به صورت فعلی تغییر کند. بنده به علت اینکه بهتر بتوانم از نظرات اساتید استفاده کنم و با توجه به اینکه خود موضوع هم برای اساتید واضح و مشخص است، به توضیح مفصل بیان مسئله نمی پردازم. به هر حال ما در این تحقیق به منظور شناخت عوامل و اجزای الگوی مدیریت اثر بخش مسجد و برای دستیابی به اهداف و کارکرد های مختلف آن می خواهیم به این سه سوال اصلی پاسخ دهیم. این سه سوال ، سه سوال اصلی تحقیق ما هستند. یکی این که عوامل و عناصر اصلی این الگوی مدیریت اثربخش کدامند؟ ارتباط بین این عوامل چگونه است؟ و این عوامل از چه میزان تاثیر در نشانگرهای اثربخشی مسجد برخوردارند؟
حالا سوالاتی با عنوان سوالات ویژه هم می توانیم در این تحقیق به آنها پاسخ دهیم، برای نمونه یکی اینکه کارکردهای مسجد کدامند؟ که با مطالعه مبانی نظری، آیات و روایات و تاریخ می‌شود به آن پاسخ داد. سوال دوم اینکه در حال حاضر مساجد موفق چه اقدامات مدیریتی انجام می دهند؟ در حال حاضر اهم مشکلاتی که دست اندرکاران مساجد با آنها درگیرند کدامند؟ این سوال را می شود با تاکید بیشتر روی مساجد ضعیف و با فعالیت کمتر پاسخ داد. سوالات بعدی که پیشنهاد بعضی از اساتید بوده که ما به این سوالات اضافه کردیم. یکی این‌ است که آیا شیوه‌های مختلف تامین مالی مساجد با اثر بخشی آن ها رابطه دارد؟ رابطه دست اندرکاران مساجد با تشکیلات جنبی آن همچون پایگاهای بسیج و کانون های فرهنگی هنری چگونه است؟ که البته این سوالات را می شود در خود الگو هم پاسخ داد، منتهی ما فعلاً نظر اساتید را تغییر ندادیم. سوال بعد اینکه آیا حدود این تشکیلات جنبی همچون پایگاه بسیج و کانون های فرهنگی و هنری واقعاً در اثر بخشی آن ها موثر بوده اند، یعنی وضعیت موجود چگونه بوده؟ سوال بعدی این که ما بیاییم از تجربیات مسلمانان در دیگر کشورهای اسلامی یا کشورهایی که به هر حال مسلمان ها در آن ها فعالیت دارند، همچون سنگاپور، استفاده کنیم و سوال انتهایی اینکه راه کارهای مناسب برای ایجاد مساجد جذاب و پر رونق کدام است؟
در مورد تشریح موضوع باید اشاره کرد که خود تشکیلات مسجد از لحاظ تقسیم بندی سازمانی یک تشکیلات و یک سازمان محسوب می شود. یعنی کلمه نهاد را که ما برایش بکار بردیم با مخالفتی که با آن شد باید بگوییم که خود مسجد در قالب سازمان های متداول قرار می‌گیرد. تقسیم بندی‌های مختلفی در مورد سازمان ها انجام شده است. یک تقسیم بندی آقای اتزیونی انجام داده که بر اساس جنبه های قدرت و کنترل، و اینکه افراد به چه شیوه هایی و بر چه اساسی از دستورات سازمان پیروی می کنند، این تقسیم بندی را انجام داده و سه قدرت اجباری و قدرت مادی و قدرت هنجاری را مطرح می کند. در نمونه ای که خود ایشان ذکر می کنند در سازمان های هنجاری، سازمان های مذهبی را بیان می کند.
از طرف دیگر بحث مسجد در قالب سازمان های داوطلبانه قرار می گیرد و سازمان داوطلبانه به کوشش های سازمان یافته اطلاق می شود. از طرف دیگر در بحث سازمان داوطلبانه بحث غیر انتفاعی بودن را نیز مطرح می کنند. بنده در مطالعه ای که در متون علمی داشته ام بیشتر کلمه سازمان داوطلبانه غیر انتفاعی موسوم به VNPOs  را به کار می‌برند. حالا تقسیم بندی هم در مورد فعالیت های این سازمان‌ها انجام شده است که فعالیت‌های مذهبی از این تقسیمات است. از نظر ویژگی های این سازمان های داوطلبانه دقیقا خود تشکیلات مسجد بر این ویژگی ها منطبق است که فکر می کنم چندان نیازی نباشد که بنده توضیح بدهم. فقط بحث اینکه مسجد رسماً ساختاری از خودش دارد و از یک تجمع غیر رسمی متمایز است، دخالت دولت در این سازمان ها پذیرفته نیست، و متمایز از دخالت دولت ایجاد می شود، توسط یک هیئت مدیره مستقل اداره می شود، الگوی متمایزی از مدیریت مالی دارد، نمی توانند درآمدهای اضافی را توزیع کنند و بحث انگیزش هم در این سازمان ها مبتنی بر ارزش‌های داوطلبانه هنجاری است.
سند چشم اندازی را برای مساجد ترسیم کرده‌اند که بنده آن را از صحبت های حاج آقای ابراهیمی استخراج کردم. به هر حال چشم اندازی را که برای مسجد دیدم چشم انداز بسیار عالی است، طوری که اگر ما بخواهیم به این چشم انداز برسیم نشان می دهد که مساجد باید از این تشکیلات و سطح فعالیت فعلی بیرون بیایند تا واقعاً به این اهداف عالیه که برای مساجد ترسیم شده برسند. خودتان هم اگر چند خط اول سند  چشم انداز مساجد را مطالعه کنید مشاهده خواهید کرد که یک چشم انداز بسیار عالی را برای آینده مساجد ترسیم کردند که افقش هم برای بیست سال آینده است. این سند چشم انداز مساجد به شرح زیر می باشد:
"مسجد نهادی است فعال، اثرگذار، مسؤولیت‌پذیر در صحنه تعاملات فرهنگی، برخوردار از روحیه تعاون، سازگاری اجتماعی، توانا، پویا، کارآمد، توانمند در ترویج، آموزش و تبلیغ فرهنگ اسلامی، با بهره‌مندی از حضور و مشارکت مردمی و حمایت از حضور و مشارکت مردمی و حمایت دستگاه‌های فرهنگی، اجرایی، متعهد به انقلاب و نظام اسلامی بر اساس تعالیم عالیه اسلام و اندیشه‌های گوهربار امام، رهنمودهای مقام معظم رهبری در جهت تربیت و هویت اسلامی انقلابی، وحدت ملی، الهام‌بخش، مؤثر برای جهان معاصر به‌ویژه کشورهای اسلامی."
در مورد اهداف اساسی از انجام این تحقیق در خود سوالات تقریباً می‌شود به این اهداف رسید. سوالات همان طور بنده طرح کردم، بحث شناخت عوامل اساسی مدیریت اثربخش مسجد است. تاثیر الگوی مربوطه و آزمون این الگو در میدان عمل، شناسایی میزان تاثیرگذاری این عوامل در اثر بخشی مسجد، دستیابی به تصویری از وضعیت موجود مدیریت مساجد از نظر نوع اقدامات و نقاط ضعف، و بهره گیری از تجربیات دیگر مسلمانان و شناسایی راه کارهای عملیاتی.
در مورد بحث پیشینه تحقیقاتی در مورد مدیریت مسجد، هم اکنون در مورد مدیریت سازمان های داوطلبانه تحقیقات گسترده‌ای وجود دارد. منتهی به هر حال قالب تشکیلات مسجد واقعاً تشکیلات منحصر به فردی است، لذا باید ببینیم که چه تحقیقاتی در این زمینه انجام شده است. جستجویی که ما انجام دادیم در خود مدیریت مسجد در داخل کشور تقریباً می‌شود گفت تنها کاری که انجام شده کاری است که جناب آقای دکتر عابدی جعفری انجام دادند که مقالاتش هم در چندین نشریه منتشر شده است و به هر حال مقدمه بسیار خوبی است. در این مقاله در مورد بحث مدیریت مسجد کار شده و تقریباً تنها کار پژوهشی است که در داخل کشور انجام شده است. در کشور سنگاپور من کار بسیار زیبایی را پیدا کردم که بحث تعالی سازمانی را در مورد مساجد سنگاپور پیاده کرده بودند و یکسری اصول راهنمایی برای تعالی مسجد ذکر کردند: یکی رهبری الهام بخش، جماعت محوری، بهبود موثر یادگیری و رشد، ارزشمند ساختن مردم و مشارکت کنندگان و مسئولیت اجتماعی، و چشم‌انداز سیستم‌ها. این را به عنوان اصول راهنمایی تعالی گرفتند و الگویی را که برای تعالی مسجد دادند هفت بعد را شامل می شود: یکی بعد رهبری که به هر حال خاص امامت مسجد است، بحث برنامه ریزی، اطلاعات، منابع انسانی(منظور از منابع انسانی بیشتر خود دست اندرکاران مسجد هست و استفاده از پتانسیل‌های مسجد)، فرآیندها، جماعت و نتیجه.
به عنوان الگوی اولیه بنده الگوهای بسیار متعددی را طراحی کردم که خود آقای دکتر عابدی جعفری و آقای دکتر اسکندری این الگوها را قبلاً دیده‌اند، منتهی پیشنهاد و راهنمایی که آقای دکتر عابدی جعفری به ما داشتند این بود که الگوی اولیه باید الگوی ساده‌ای باشد. الگوی ساده یعنی الگویی که بتواند منطبق بر آن تشکیلات چند لایه‌ای مسجد باشد، لذا الگوی اولیه به شکل نمودار شماره (1) پیشنهاد شده است، با این پیش فرض که مسجد بر بنیان تقوی نهاده شده باشد. به علت اینکه خود بنیان گذاران هم از عوامل اساسی و هسته مرکزی مسجد هستند و همان طور که در خود آیات قرآن هم هست، این که مسجدی که بر تقوی بنا شده بهتر است از دیگر مساجد، و ما این را پیش فرض می‌گیریم.

 
نمودار شماره(1): الگوی اولیه تحقیق

در این الگو عامل اولیه، عوامل مدیریتی گرفته شدکه تاثیرگذار هستند بر کارکردها و خدمات مسجد و در انتها نشانگرهای اثربخشی. در نمودار شماره (2) مبحث عوامل مدیریتی به صورت بحث چند لایه‌ نشان داده شده است. یک بخش رهبری و امامت مسجد که به هر حال هسته مرکزی مسجد هست. لایه دوم آن عوامل مدیریتی را شامل می‌شود که حالا هیئت امناء و دست‌اندرکاران مسجد هستند. لایه بعدی جماعت مسجد هستند که به هر حال از خدمات مسجد استفاده می‌کنند، حضور در مسجد دارند و تقریباً می‌شود گفت که اگر مسجد را به عنوان شرکت‌های سهامی در نظر بگیریم، آن به عنوان مجمع عمومی این تشکیلات است و در لایه انتهایی هم محیط بیرون مسجد است که این محیط می تواند از همسایه‌ها تا نهادهای دولتی و غیر دولتی باشد. این مجموعه عوامل انسانی، تاثیرگذار هستند در کارکردها و خدماتی که مسجد ارائه می‌دهد و در انتها هم شاخص‌های اثر بخشی.

 
نمودار شماره(2): لایه های عوامل مدیریتی مسجد
در اینجا بحث کارکردها و خدمات به عنوان اثر بخشی واسط هم نامیده شده است. یعنی اثر بخش نهایی نشانگرهایی است که در اینجا تعریف شده است. خود کارکردها و خدمات هم به عنوان شاخص اثرگذاری واسط می تواند نام بگیرد. در نهایت بنده به این موضوع اولیه رسیدم که فعلاً مبنای اصلی کار این مدل هست و همان طور که می‌دانید سه عامل مدیریت و امامت مسجد و جماعت با یکدیگر در تعامل هستند. خود بحث جماعت هم از این لحاظ در خود بحث مسجد طرح می شود که در مقایسه با سازمان های عادی، جماعت مسجد تا حدی خود کارکنان مسجد را هم شامل می‌شود، یعنی مشتری یک سازمان تفاوت اساسی دارد با مشتری مسجد. خیلی اوقات اگر نیاز به کمک و فعالیتی باشد، خودش به عنوان دست‌اندرکار قرار می گیرد، خودش به عنوان مشاور قرار می گیرد و در مجموعه مدیریتی خودش را قرار می دهد. ولی به مشتری یک سازمان معمولی هیچ وقت به عنوان یک مجموعه مدیریتی نگاه نمی شود، هیچ گاه به عنوان یک کارمند نگاه نمی‌شود و صرفاً این مشتری آمده خدماتی را بگیرد و خدماتی به سازمان ارائه نمی دهد. لذا خود جماعت در کنار عوامل مدیریتی در مسجد قرار می‌گیرد. این یک ویژگی منحصر به فرد مسجد در مقایسه با سازمان های عادی است.
بحث دیگر بحث امامت مسجد است. سازمان های عادی از یک مدیر برخوردارند، یعنی یک مدیر در راس هرم آن سازمان است. ولی در مسجد یک امام جماعت داریم که بیشتر بحث رهبری معنوی و الهی است و شخصیتی از تقوا را دارد که به عنوان یک سمبل ارزشی می تواند قرار بگیرد و در کنارش می‌تواند یک مجموعه مدیریتی هم خدمتگزار باشد. این هم باز یک تفاوت مسجد با دیگر سازمان ها می باشد.
مجموعه این عوامل تاثیرگذار بر کارکردها و خدماتی که مسجد ارائه می دهد، هستند. سه بعد برای کارکردها و خدمات در سازمان ها وجوددارد، یکی بحث تنوعی که این کارکردها دارد. ممکن است صرفاً یک مسجدی کارکرد نیایشی و عبادی از خودش داشته باشد و مساجد دیگر ممکن است غیر از کارکرد عبادی، کارکرد فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و... هم داشته باشند. بحث دیگر کیفیت این کارکردها و خدماتی است که مسجد ارائه می دهد. باید ببینیم که مشتریان این تشکیلات و جماعت تا چه حد از کیفیت این کارکردها و خدمات رضایت دارند. بحث بعدی وضعیت ظاهری و بهداشت مسجد است که به هر حال این هم خودش در بحث کیفیت خدمات تاثیرگذار است. در نهایت بحث اثر بخشی می باشد و در عامل بیرونی این الگو هم بحث محیط دیده شده است. نمودار شماره (3) شمای کلی این الگو را نشان می دهد.
 
نمودار شماره(3): الگوی مفهومی تحقیق
در ادامه ابعاد مختلف این الگو به صورت موردی بیان خواهد شد که در حقیقت به عنوان مقدمه کار می باشد.
در بحث "نحوه مدیریت مسجد" ابعاد زیر بررسی می شوند:
1. برنامه‌ریزی (هدف‌گذاری، نیازسنجی، رضایت‌سنجی و تبدیل آن‌ها به برنامه، تفکیک جماعت، جوان محوری و خانواده محوری)،
2. سازماندهی و هماهنگی (وجود خادم، وجود مسئول امور جوانان و...)،
3. ارتباطات (بازخور، پیشنهادها، شنود مؤثر، اطلاع‌رسانی داخلی، پاسخگویی)،
4. اطلاعات (مدیریت اطلاعات، الگوبرداری)،
5. خود ارزیابی (کنترل کیفیت فعالیت‌ها و چرخه بهبود)،
6. مدیریت مالی، پشتیبانی و تامین منابع،
7. تعمیر و نگهداری، بهداشت و نظافت.
در بحث "رهبری معنوی امام جماعت مسجد" ابعاد زیر بررسی می شوند:
1. رهبری معنوی امام (تقوا، اخلاق دینی، آراستگی، شخصیت، نظم و...)،
2. دانش دینی ،
3. ابلاغ چشم‌انداز مسجد،
4. تصویرسازی معنوی از مسجد،
5. توسعه نظام انگیزشی (قدردانی از افراد فعال)،
6. تعامل با جماعت (به تفکیک) و مهارت‌های مربوط.
در بحث "خصوصیات جماعت(سرمایه انسانی)" ابعاد زیر بررسی می شوند:
1. وضعیت ظاهری (نظافت، زینت، سطح تضاد، فرهنگ مشارکت، سواد، سطح اقتصادی، سن، نگرش دینی، اخلاق دینی)،
2. مشارکت جماعت (بهره‌برداری بهینه از شایستگی‌های سرمایه انسانی و تیم‌سازی با تاکید بر قشر جوان).
در بحث " کیفیت کارکردها و خدمات مسجد" ابعاد زیر بررسی می شوند:
1. تنوع کارکردها (نیایشی و غیر نیایشی)،
2. کیفیت کارکردها،
3. (ارزشمند ساختن مخاطب، حسن معاشرت دست‌اندرکاران، همدلی، محتوا (مادی و معنوی)، نظم (زمان)، رعایت اختصار، تنوع مجریان،
4. وضعیت ظاهری و امکانات (زیباشناختی، نظافت، بهداشت، وجود فضا و امکانات)،
5. مکان مسجد.
در بحث "ارتباط مسجد با محیط" ابعاد زیر بررسی می شوند:
1. ارتباط دوستانه با همسایگان،
2. اطلاع‌رسانی محیطی،
3. مسئولیت اجتماعی (کمک‌های اجتماعی، عدم ایجاد آلودگی مادی و صوتی)،
4. ارتباط با سازمان‌های همکار (محلی)،
5. ارتباط با دیگر مساجد.
در مجموع می توان گفت که "تعریف عملیاتی اثربخشی مدیریت مسجد" موارد زیر را  شامل می شود:
1. جذب مردم از سنین مختلف
2. وفاداری (احتمال مراجعه مجدد)
3. کاهش تمایل برای تعویض
4. علاقمندی به حضور در برنامه‌های عبادی یا غیرعبادی مسجد
5. میزان معرفی مسجد به دیگران (تبلیغات دهان به دهان مثبت)
6. شهرت مسجد (برند مسجد)
این تحقیق با توجه به هدفش کاربردی است. منتهی بعضی از پایان نامه‌های دکتری وجود دارند که این طراحی الگو را بنیادی می‌دانند، منتهی فعلاً ما تحقیق را کاربردی معرفی کردیم. از نظر نحوه گرداوری اطلاعات هم توصیفی – تحلیلی مقطعی و از نوع تحقیق همبستگی مدل معادلات ساختاری است. در بحث تدوین الگو و تست الگو در میدان عمل به علت اینکه نیاز است محقق اشراف پیدا کند در ابعاد مختلف مسئله و به این دلیل که خود تشکیلات مسجد، تحقیقات خاصی در  مورد مدیریتش نداریم، لذا بهتر این است که یک کار اکتشافی هم در ابتدا داشته باشیم و وضعیت موجود مدیریت مساجد را به شیوه اکتشافی و کیفی ترسیم کنیم و ببینیم وضعیت موجود مدیریت مساجد چگونه است و در انتها و با بحث مبانی نظری و اشرافی که پیدا کردیم و بحث مطالعات تاریخی، مراجعه به آیات و روایات، الگوی بهینه و اثربخش را پیشنهاد بدهیم. در نهایت این الگوی اثر بخش را راستی‌آزمایی خواهیم کرد که ببینیم آیا با واقعیت های موجود هم سازگار هست یا نه. روش‌های گردآوری اطلاعات، مطالعه اسنادی کتابخانه‌ای است. در تحقیق اکتشافی از مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با افراد مطلع کلیدی، و روش دلفی برای نظرخواهی از خبرگان در مورد الگوی طراحی‌شده استفاده خواهد شد.
افراد مطلع کلیدی در مسجد جهت مصاحبه، کسانی دراولویت قرار می گیرند که از تحصیلات دانشگاهی یا حوزوی برخوردار باشند یا از سابقه مدیریت اجرایی در دیگر دستگاه های دولتی یا خصوصی برخوردار باشند. در مورد روش دلفی هم از صاحب‌نظران و اندیشمندان کشور از جمله اساتید حوزه و دانشگاه که با بحث مدیریت اسلامی آشنا هستند یا تجربه ارزنده‌ای در رابطه با مدیریت مسجد دارند یا افرادی که سابقه فعالیت در سازمان های متولی امور مساجد مانند مرکز امور مساجد، سازمان تبلیغات و سازمان اوقاف و امور خیریه دارند، از آن ها استفاده شده است.
در این تحقیق واحد تجزیه و تحلیل، مسجد است، کانون تجزیه و تحلیل، مدیریت اثربخش مسجد، قلمرو مکانی را من تهران گرفتم، صرفا مساجد مستقر در محله های مسکونی که در آمارگیری که در سال 75 صورت گرفته است، حدود 97% مساجد کشور در محلات مسکونی مستقر هستند. ما آن 3% که ممکن است نحوه مدیریتش متفاوت با مدیریت مساجد مستقر در محلات مسکونی باشد فعلا حذف کردیم. جامعه آماری تحقیق را کلیه مراجعه کنندگان به مساجد محله‌های مسکونی گرفتیم بالای سن 15 سال که به هر حال به سن تکلیف شرعی رسیده باشند. منتهی در بحث مردان و زنان به علت تعاملی که خود جامعه مردان در بحث جماعت مردان با امامت جماعت و هیئت امنا دارد در مورد مردان، مشکل و سوالی ندارم ولی در مورد خانم ها که به هر حال در مسجد حضور پیدا می کنند و به علت اینکه تعامل خانم ها با هیئت امنا و امام جماعت کمتر است این سوال در ذهن من ایجاد شد که پرسشنامه‌هایی که طراحی می شود و مصاحبه هایی که انجام می‌دهیم تا چه حد باید بحث خانم‌ها را در بر بگیرد؟ شرط لازم هم برای انتخاب مسجد در نمونه آماری، برگزاری پیوسته نماز جماعت مغرب و عشا است.
جهت نمونه آماری در بخش تحقیق اکتشافی، حجم نمونه‌ لازم از بین امامان جماعت و دست‌اندرکاران مساجد طبق نظر محقق انتخاب شدند و نمونه‌گیری هدفمند از بین مساجد موفق و ضعیف انجام شده است. در بخش تحقیق همبستگی، برآورد حجم نمونه مناسب پس از انجام پیش آزمون خواهد بود، و روش نمونه‌گیری خوشه‌ای مبتنی بر 22 منطقه تهران می باشد.

نقد و بررسی:
دکتر مجتبی اسکندری: در مدل اولیه ای که شما مطرح کردید یک سری عناصر در ارتباط با مسجد را به عنوان متغیر ابتدایی یا برون زا در نظر گرفتید که روی کارکردها تأثیر می گذارد و کارکردها روی اثر بخشی. همین نکته اولی که به نظر می رسد جای تأمل دارد، چون ابتدائاً باید قبل از این که ما یک ساختاری را طرح ریزی کنیم، چه مسجد باشد چه سازمان دیگر، نقطه شروع کارکرد آن می باشد. این کارکرد است که بیان می کند آن سازمان باید چه ساختاری داشته باشد. مثلاً این مسجد آیا باید یک کتابخانه هم داشته باشد، باید مهد کودک هم داشته باشد، یک بسیج هم داشته باشد و... آن کارکرداست که این ساختار را به ما یادآوری می کند که چه مقدار نیروی انسانی ما باید درآنجا در نظر بگیریم پس ما نمی توانیم روی کارکرد، عناصر مدیریتی را اثر بدهیم ، کارکرد مقدمه البته عملکرد مؤخر یعنی بین همان فانکشن و (پیروفن) عملکرد در اثر بخشی که درآنجاسنجیده می شود نکته اول مدل اولیتان این مشکل را داشت. بحث بعدی را که مطرح کردید آن مدل اثر بخشی را در سنگاپور الگو گرفتید ، آن الگورادر مسجد پیاده کرده بودند برگرفته از آن الگو آمده بودند آن عناصر توانمندساز را و در نهایت نتایج را تعبیر اسلامی کرده بودند رهبریش به جای خودش بود، منابع انسانی ، فرآیندش بعد بحث جماعت را آورده بودند یک برگرفته از آن الگو هست منتهی شما این را به عنوان (تأثیرگذارتان) آوردید اگر مثلاً می خواهید استفاده کنید از این جا دارد مدل های مختلفی اینجا اومده ولی استفاده ای در مدل شماازآن نشده، در کل ارتباطش را با مدل نهایی شما که یک سری شاخص را مطرح کردید که جذب و وفاداری را...... زیاد روشن نمی کند یک نکته آن بود که به نظرم رسید یک نکته دوم این است که شماواحد سطح تجزیه و تحلیل را مشخص کردید اما سبک را مشخص نکردید ،مثلاً فرض بفرمایید که سبک شما مدیریت مساجد باشد چون ما که یک واحد مشخصی داریم که متولی بحث مساجد سازمان متولی مساجد. اون خودش می تواند یک سبک تمامی یک سبکی که مثلاً فرض بفرمایید که سازمان تبلیغات اسلامی که مساجد رو هم تأثیر می گذارد ما یک سطوحی داریم در مسجد بعضی جاها برای مسجدها دارن سیاستگذاری می کنند، بعضی جاها آن راپشتیبانی می کنند، و خود مسجد هم مجری، و این الآن مشخص نیست که مدیریت اثربخش در کدام سبک مساجد دارد اجرا می شود سبک تحلیل هم مشخص نبود برای دوستان، این نکته دوم بود، در بحث های روشهایتان اگر بحث های کمّی دارید باید در پرسشنامه ها می گذاشتید ولی درآن ذکر نکردید.
دکتر آغاسی: طرح تحقیق هست که برای من مشخص نشد که این طرح تحقیق بود که انجام شده یا نشده، من نتایج را ندیدم.  یک بحث تعریف عملیاتی است که همانطور که آقای دکتر اسکندری گفتند احتمالاً باید به اینها اضافه کنیم من جذب و وفاداری و کاهش تمایل راو دو تای دیگرش را که یادداشت نکردم اینها را بد نمی دانم، خوبند ولی فکر می کنم با توجه به صحبت های آقای اسکندری شما باید تعاریف عملیاتیتان را یعنی شاخص هایی که باید تست روی آنها انجام بشود را افزایش دهید و تعریف عملیاتی که می گویم، تعریف نیست در اصل تعریف عملیاتی می گوید من چگونه تعریف نظریم را اندازه گیری کنم تعریف عملیاتی، تعریف قابل اندازه گیری نظری می شود مثلاً برای وفاداری شما نمی توانید بگویید من تعریف عملیاتی می کنم، در صورتی که مثلاً برای شناخت اینکه وفاداری چه هست ما یک تعریف نظری می کنیم ولی برای اینکه اندازه گیری کنیم این وفاداری را البته مثال می زنم اینجا . این انتظارات فرد هست که آن را وفادار نگه می دارد یا ناراضی نگه می دارد و ممکن است ترک از سازمان یا مسجد یعنی محول کند حالا مسجدش را این انتظارات را. ما می توانیم در صندوق انتقادات و پیشنهادات بیندازیم یعنی در مطالعات این هست که کسانی که اتفاقاً وفادران دلسوزند اینها سریع ترک نمی کنند اینها هرروز انتقاد می کنند پیشنهاد می دهند بایدآن صندوق پیشنهادات و انتقادات باید ببینیم وفاداری را چقدر می رساند یا نمی رساند مثلاً شاخص برای تعریف عملیاتی وفاداری ،ما باید مثلاً کمیت و کیفیت انتظاراتی که از صندوق انتقادات و پیشنهادات درمی آید توجه کنیم، خلاصه کار عملیاتی اندازه می گیرد برای ما تعریف نظری یکی این قضیه است که باید تکمیل بشود و بررسی شود و یکی دیگر اینکه جامعه آماری شماست، شما می فرمایید که چون گفتید که واحد تحلیل شما مسجد است باید کسانی که باشد که از کیفیت و ویژگی های مسجد اطلاعات داشته باشند پس آنهایی هم که شما می فرمایید یعنی خبرگان و کسانی که از مسجد اطلاع دارند آنها باید مورد پرس و جوی شما در مصاحبه قرار بگیرند. اما شما گفتید که جامعه آماریشان مراجعه کنندگان هستند از زن و مرد اینجا مناسب نیست. یعنی اگر واحد سنجش شما مسجد است یعنی می خواهید مسجد را به عنوان یک ارگان به عنوان یک سازمان مورد توجه قرار دهید جامعه آماری شما درست است آن چیزی که فرمودید من از خبرگان مصاحبه می گیرم و اینها ولی اگر واحد تحلیل شما فرداست آن وقت می توانید افراد مراجعه کننده را چه زن و چه مرد را جامعه آماری قرار بدهید این رویه تجدید نظری حتماً درآن باید بکنید.
دکتر نجاری: پایان نامه ایشان تدوین الگوی مدیریت اثربخشی نهادهای دینی بودند، برای تقویت این پایان نامه چند نکته به نظرم رسید: اول اینکه عنوان شما با آن فرضیه هایتان با آن مدلتان ناسازگاراست، چرا که عنوان شما تدوین الگوی مدیریت اثر بخش فرق می کند بااثربخشی، ما در مدیریت اثر بخشی را داریم در واقع می خواهیم بسنجیم، پس مدیریت اثربخش با اثربخشی متفاوت است شما تعریف برای اثربخشی باید می آوردید،که نیاوردید، کدام یک از تعاریف اثربخشی را در واقع مد نظر دارید. چون اثربخشی دیدگاه سنتی دارد. دیدگاه جدید دارد دیدگاه سنتی اش درجه رسیدن به اهداف است که آن خودش هم سه تا رویکرد دارد، جدید هم باز هم متفاوت است که اینها را شما نگاه کنید روی منابع مختلف علمی. یک بحث بعدی که کارکردها را درست می کند یعنی در واقع فانکشن را، شما نمی توانید بحث فانکشن را اینجا مطرح بکنید عملکرد را می توانید ولی فانکشن را نمی توانید بعد آن را باید اصلاحش بکنید مدیریت اثربخش را می خواهید برایش الگو تدوین کنید یا می خواهید اثربخشی را بسنجید این به نظر من یک چیز خیلی مهمی که کاملاً متفاوت با هم هستند دوماً اینکه فرضیه را باز عنوان نکردید ولی فکر می کنم آن پنج تا فرضیه بود ولی باز هم باید فرضیات را روشن کنید همانطوری که آقای آغاسی هم اشاره کردند آن تعریف را ، اصلاً آن نشانگرها را لزوم ندارد تو مدلتان دائماً بیاورید یعنی زیر اثربخشی همه جا نوشته بودید نشانگردر واقع اینجا اندازه گیری که همه ما بالاخره نشانگرهای خاص خودشان رو دارند. این بحث کلیات، بحثش هم در بحث روش همانطور که خودتان هم گفتید اصل هدف این بنیادی است مگر این که شما با جایی قرارداد ببندید، با یک نهادی و مسجدی و اینها که مثلاً برایشان کار بکنید این می شود کاربردی باز آنجا یک مقدار در نحوه گردآوری اطلاعات، اینجا نوشته توصیفی، تحلیلی بعد مقطعی، اصلاً مقطعی با آن متفاوت است. مقطعی در مقابل طولی، طولی یعنی شما چند دوره را می گذرانید مقطعی یک جاست که با آن ارتباطی ندارد با توصیفی  ـ تحلیلی بعد نوع تحقیق هم بستگی را مثلاً اشاره کردید بعد درداخل پرانتز نوشتید مدل معادلات ساختاری. معادلات ساختاری من اصلاً با بحث یک مقدار متفاوت ، البته معادلات ساختاری خطی را با ریشتر اندازه گیری می کنند. غیر خطی هم هست که البته در ایران هنوز نیامده، همانطور که گفتم باز، شما تجزیه و تحلیل را کاملاً گفتید مدیریت اثربخش، که اصلاً اساساً به آن نپرداختید به هیچ وجه و آن نکته خیلی مهم بود یکی سطح تحقیقیتان واحد تحقیقیتان که مسجد است، چون مسجد است خوب مسجد را سازمان گرفتید دیگر یعنی واحد تحلیل شما می شود سازمان بعد اینجا از افرادی دارید استفاده می کنید که خبره نیستند در ارتباط با خود مسجد، نظر می توانستند بدهند در  بحثهای مختلف . این هم باز فکر می کنم باید تجدید نظر بشود یک مقدار منسجم تر بشود یعنی انسجام از این عنوان گرفته تا بیاد سؤالات بعد فرضیه ها و نتیجه روش اینها یک مقدار انسجام ندارد.
آقای طهماسبی: از بعضی از کلمات باید متناسب با روح مسجد استفاده کرد یعنی هیئت امنا رسما به جای هیئت مدیره، و چیزهای شبیه به این که می شود در طرح تحقیق به آن تکیه کرد. آن روح معنوی و دینی در طرح تحقیق شما بیشتر خودش رانمایان بکند. من به دلیل کمبود وقت نمونه را در نظر می گیریم. دو سه تا فرضیه را یا سؤال را به شما پیشنهاد می دهم. مثل موضوع رهبری در مسجد و رابطه اش با اثر بخشی سازمان مسجد این خودش می تواند یک فرضیه ، سؤال باشد که به آن جواب بدهیم یا بحث روح خدمت گذاری در عوامل مدیریتی و جماعتی که مسجد می آیند و رابطه اش با اثربخشی باز به نظر نکات خیلی مهمی هستند که همه با یک روح معمولاً خدمتگزاری می آیند، نمی آیند چیزی استفاده کنند همیشه دنبال این هستند که یک استفاده ای بدهند یا در خصوص بحث دستورات قرآنی و روایتی و سیره عملی که ما در خصوص مسجد داریم به نظر می رسد جایش خالی در این فواصل طرح تحقیق شمااست، یک جایی باید بیاورید، چقدر اثر دارد، چقدر توجه می شود به آن بر اثربخشی آن، و کیفیت خدمات که در آن واسطه شما آورده بودید به عنوان کارکردها، می تواند کیفیت خدمات خودش یکی از شاخص های اثر بخشی باشد در واقع بیاید در قسمت انتهایی آن مدل در خود مدل هم قسمت محیط را ، من پیشنهاد می کنم سرفلش شما از محیط بود به اثر بخشی، من فکر می کنم یک رفت و آمد دارد یعنی مسجد به محیط در واقع خدمات می دهد. اثر مثبت می دهد یعنی هم رفت است هم برگشت در خود مباحث عوامل مدیریتی هم باز همچنین ، یعنی این رفت و برگشت که در واقع اثربخشی را دائماً دارد افزایش می دهد فقط حالت رفت نه .
آقای محمدزاده: من چند تا نکته به نظرم رسیده که اصلاً خود عنوان تحقیقی که می خواهد انجام بشود به نظر می آید که جای چالش دارد عنوان می گوید که ما مدیریت نهادهای دینی رو تدوین کردیم حالا می خواهیم به مدیریت اثربخش نهادهای دینی بپردازیم یعنی یک الگویی داریم به عنوان مدیریت نهادهای دینی که اینجا ارائه نشد که این مدیریت نهادهای دینی چیست و مسئله ما با این عنوان این است که ما می خواهیم این مدیریت را اثربخش کنیم حالا عوامل اثربخش کردن این مدیریت چه خواهد بود که با محتوای ارائه شده در طرح با این سازگاری ندارد. دومین نکته این است که دلیل اینکه ما نهادهای دینی را مصداقش را مسجد گرفتیم چیست ما نهادهای دینی حالا مصداقش در مکتب اسلام این مصداق کاملش مسجد است اما نهادهای دیگر فقط اختصاص به اسلام ندارد در جوامع دیگر ، ادیان دیگر ما نهادهای دینی داریم. آیا می خواهیم با این عنوان، تعمیم هم بدهیم بگوییم مگر یک نهادی هم هست در مسیحیت و در ادیان دیگر این می تواند مدیریت اثربخشی آن را مطرح کند یا نه که این جای بحث دارد. نکته بعدی این است که بالاخره ما داریم نهاد دینی را مدیریتش را مورد بحث قرار می دهیم به نظر می رسد که اگر مدیریت نهادهای دینی تدوین نشده باشد و همین طوری هم که عنوان شد این از نوع اکتشافی هست مدل، نتیجه ی این پژوهش است. داریم می گوییم تدوین الگو، پس بنابراین روش تدوین الگو را باید برای این به کار ببریم نمی توانیم یک اصولی را از یک جایی حالا اپسیونی بگوید این مؤلفه ها و این شاخصه ها برای نهادهای دینی، این را بگیریم بعد بیاییم بار کنیم یک ارتباطی صورت بگیرد بعد بگوییم مسجد هم می تواند با این شاخصه ها و با این مؤلفه ها باشد لذا مؤلفه های مدیریت، حالا اثربخش مدیریت نهادهای دینی باید از درون خودش تحلیل محتوا بشود بیاید بیرون یعنی نتیجه پژوهش آن مدلتان را کامل کند هیچکدام از اینها نباشد ممکن است بخشی از اینها هم باشد.
...